آشنایی با رنگ – بخش اول
رنگ در دنیای امروز نقش بسیار مهمی را در پرورش ذوق و قرایح بشری و ارضای نیازهای زیباشناسی وی ایفا می‌کند. بدین جهت است که احساس رنگ را به تعبیری حس هفتم می گویند. رنگ با حفظ اهمیت ویژه و بی چون و چرای خود در مبانی زیبایی‌های هنر قدیم در روزگار ما عامل پر توانی در آراستن و جلوه‌گری همه آثار زندگی و زیبا گردانیدن و مطلوب نمودن کالاها و وسایلی است که به دست توانای انسان تولید می‌گردد. انسان در پهنه تولید، تزئین خانه‌ها، نساجی و پوشاک، در هنر نقاشی، صنایع کشتیرانی، امور ارتباطات، محصولات مصرفی و خلاصه در همه شئونات زندگی با رنگ سر و کار دارد.
صنعت رنگ سازی قدمتی طولانی دارد. اوایل رنگ را به طریق ابتدایی از روغن‌های گیاهی با استفاده از آسیاب‌های سنگی و دستی جهت نرم کردن رنگدانه‌ها تولید می‌کردند. اما امروزه با پیشرفت صنعت و تکنولوژی، رنگسازی پیشرفت شایانی نموده به طوری که توانسته در میدان علم و صنعت جایی پر نفوذ برای خود باز نماید و به جرات میتوان گفت که یکی از ارکان مهم هر یک از تولیدات صنایع گوناگونی که به مصارف عمومی و یا خصوصی می‌رسند، میباشد.
پژوهش های باستان شناسی مؤید آن است که ایرانیان در رنگرزی بسیار با تجربه بوده و مواد رنگزایی که در منسوجات خود به کار می‌برده‌اند بسیار با ثبات و چشمگیر بوده است. برای سال‌های متمادی مواد رنگزای طبیعی یکی از اقلام صادراتی ایران بوده است. در اواخر دوره قاجاریه کارگاه‌های متعدد رنگرزی در جوار کارگاه‌های قالی بافی فعالیت پر رونقی داشتند. در این کارگاه‌ها فراورده‌های گیاهانی از قبیل روناس، اسپرک، پوست گردو و انار را به مصرف می‌رساندند. در ایران بیش از صد نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده که از نظر ثبات از درجات مختلفی برخوردار است.
رنگرزی در قدیم به عنوان یک هنر و امروزه به عنوان یک صنعت مورد توجه قرار گرفته است که با نگاه علمی تری به این فرایند نگاه می‌کند. رنگرزی یک پدیده انتقال جرم است، که در آن ماده رنگزا بعنوان جرم قابل انتقال بر روی کالای نساجی مورد نظر قرار میگیرد. جذب و نفوذ دو فرایند پیاپی اند و به دنبال یکدیگر در هر پروسه رنگرزی صورت میگیرد. جذب خود تابعی از عوامل زیر میباشد:
- نوع و تعداد مکان های جذبی کالا
- نوع و غلظت ماده رنگزا
- عوامل فیزیکی محیط فرایند(pH، دما ، مواد کمکی ، تحرک نسبی)
ناگفته نماند پارامتر های دیگری نیز بر سرعت جذب از قبیل تمایل ذاتی جذب ماده رنگزا به لیف (Affinity) و نیز نسبت مایع موجود در محیط به وزن کالا (L/R) دخیل میباشد.
رنگرزی هر لیف با یکسری از خانواده های رنگی امکان پذیر میباشد، لذا تمام مواد رنگزا به دلیل عدم میل جذبی به بعضی از الیاف اثر نداشته و تنها میتواند اثر لکه گذاری بر روی آنها بگذارد. فاکتور های اساسی در انتخاب یک کلاس رنگی نسبت به سایر کلاس ها ، عمدتاً محدودۀ رنگهای قابل حصول ، خواص ثباتی مناسب، سهولت کاربرد و مزیت های اقتصادی میباشند.
جهت سهولت در انتخاب کلاس رنگی مناسب و افزایش راندمان و پیشگیری از عیوب احتمالی ایجاد شده بر روی کالاهای نساجی ابزارهای مختلفی در اختیار صنعتگران و رنگرزان قرار دارد. یکی از این موارد را تقسیم بندی رنگینه در سیستم کالر ایندکس(Color Index) میتوان نام برد.
پنج جلد کتاب اصلی از سوی انجمن متخصصین رنگ (SPC) و (AATCC) در سال 1921 جهت شناسایی خانواده های اسیدی ، آزوئیک ، بازیک(جلد اول) مستقیم ، دیسپرس ، سفید کننده های نوری ، غذایی و چرم (جلد دوم) دندانه ای ،پیگمنت ، راکتیو ، احیاکننده ها ، گوگردی ، خمی و خمی محلول (جلد سوم) وجود دارد که در این سه جلد پایه شیمیایی و شمارۀ آن ، تغییرات رنگ در مقابل نور روز و نور مصنوعی ، روش رنگرزی ، قدرت یکنواختی ، لکه گذاری روی الیاف دیگر و کاربرد های غیر نساجی در آن درج شده است.فرمول شیمیایی رنگینه ها یا شمارۀ پایه شیمیایی کالرایندکس در جلد چهارم ثبت و جلد پنجم به ترتیب نام های تجاری جلد اول تا سوم هستند.
اگر بخواهیم اسم یک رنگزا را به صورت کامل نشان دهیم به عنوان مثال به این صورت میباشد: C.I.Acid Red 18 که به ترتیب از سمت چپ شماره ایندکس رنگزا ، فام و شماره مشخصه رنگزا میباشد. معمولا بعد از حروف شید رنگ ، حروف و اعدادی نشان داده میشود مثلا زرد ته قرمز و مقاوم در مقابل نورyellow 3RL
Yellow R زرد متمایل به قرمز
Yellow RT زرد متمایل به قرمز و مات(گرفته)
Yellow G زرد متمایل به سبز
Yellow 5G زردی که سبز تر از G است
Yellow 10G زردی که سبز تر از 5G است
این حروف معمولا در کالر ایندکس و کتب و کاتالوگ ها بدین معنی هستند.
R→(Red) قرمز
G→(green-Yellow) سبز-زرد
B→(Blue) آبی
T→(Turb-Dull) مات(گرفته) و تیره
L→(Fasttolight) مقاوم در برابر نور
LL→Readily solvable حلالیت آسان
P→Printing برای چاپ
از آنجاییکه مواد رنگزا با خود مواد کمکی به همراه دارند لذا به طور 100 درصد خالص نمیباشند از اینرو معمولا درجه خالص با درصد هایی که در آخر می آیند نسبت به رنگینه استاندارد نشان داده می شوند به عنوان مثال Yellow GRLL 200% زرد متمایل به قرمزی که دو برابر رنگینه خالص دارد.از این جهت میتوان نتیجه گرفت تمامی علامت و اعدادی که به اختصار در امتداد هم تشکیل دهندۀ نام رنگزا در سیستم کالر ایندکس هستند نشان دهندۀ خصوصیات و عملکرد کلی آن میباشد که با این مقدمه و توانایی در انتخاب رنگزاهای مناسب کمکی شایان در بهبود عملکرد رنگزا در ترکیبات و نهایتا کاهش عیوب کیفی کالا خواهد شد.
