مشکلات و چالش های پایداری در صنعت نساجی

نویسنده: Fazle Rabbi

دانشکده مهندسی نساجی پابنا

وابسته به BUTEX (دانشگاه نساجی بنگلادش)

برگرفته از: textilelearner.net

مقدمه:

صنعت نساجی دومین صنعت آلاینده دنیا است. تقریبا 150 لیتر آب برای تولید و پروسس یک منسوج پنبه ای مورد نیاز بوده (Samanta 2019) و به همراه بخش رنگرزی، شستشو و تکمیل، بیش از هر صنعت دیگری از منابع آب استفاده کرده و آلودگی پساب ناشی از آن مقیاس قابل ملاحظه ای دارد. علاوه بر این، مقدار قابل توجهی گاز و برق نیز در این پروسه مصرف میشود. حال این سوال مطرح میشود که اگر همچنان به همین منوال ادامه داده شود، آیا چیزی برای نسل آینده باقی خواهد ماند؟

به طور کلی، «پایداری» “Sustainability” تمرینی است که در آن بتوان بدون آسیب رساندن به طبیعت و جامعه، نیازهای کنونی را برآورده نمود، تا نسل آینده نیز بتواند از همان منافع بهره مند شود و به طور خاص، پایداری در صنعت نساجی، به فرآیند تولید کارآمد و سازگار با محیط زیست اشاره دارد که مقدار کمتری از آب و سایر منابع طبیعی را بدون آلودگی استفاده کرده و حداکثر بهره وری را ایجاد کند. پایه های این ایدئولوژی عبارتند از: کاهش مصرف، استفاده مجدد و عدم تأثیر مضر بر طبیعت.

تصویر 1: مخازن آب محلی و رودخانه ها توسط صنایع رنگرزی آلوده می شوند (منبع تصویر: CNN)

کشورهای اروپایی و دیگر کشورهای توسعه یافته در حال حاضر در حال وضع و تکمیل قوانین جدیدی برای الزام تولید و تامین البسه و پوشاک به صورت “پایدار” میباشند. انجام این کار نیازمند تلاش جدی و اعمال فشار بر تولیدکنندگان برای تغییرمسیر به سمت تولید پایدار بوده تا بتوان به اهداف تعیین شده تا سال 2030 دست یافت.

صنعت نساجی و پوشاک شامل دپارتمانها و سکشن های تولید متعددی بوده و تقریبا همه این بخشها با مسائل و چالشهای متعددی در حوزه پایداری مواجه میباشند. در ادامه این موضوع به طور عمقی بررسی شده و به چالشهای موجود در بخشهای مختلف اشاره خواهد شد.

چالشهای پایداری در صنعت ریسندگی:

اگر چالشهای پایداری در صنعت نساجی را به تفکیک در سکشنهای تولید مختلف بررسی کنیم، به وضوح میتوان دید که در صنعت ریسندگی، چالشهای زیادی وجود دارد. در ابتدا میتوان به تمیزی و نگرانیهای بهداشتی صنعت ریسندگی اشاره نمود.

همانطور که میدانید، در ریسندگی مقدار قابل توجهی گرد و غبار (گرد و غبار پنبه) تولید شده که با آلوده سازی هوای خط تولید و در کنار نیازمندی خط به افزایش رطوبت هوا در بخش ریسندگی، احتمال رشد باکتری ها، میکروبها و بروز و گسترش بیماری در بین کارگران را افزایش می دهد. علاوه بر اینها، تولید حجم عظیمی از زباله، یکی دیگر از مسائل نگران کننده صنعت ریسندگی است. (Kane)

تصویر 2: محیط کار ناسالم در صنعت ریسندگی (منبع تصویر: RMG BANGLADESH)

چالش های بیشماری در صنعت ریسندگی درخصوص حاشیه سود، نیروی کار ماهر، کمبود اقلام و بحران انرژی وجود دارد. قوانین و مقررات نیز عموما به نفع این صنعت نبوده اند. بحران گاز اکنون به طور مستقیم موجودیت این صنعت را تهدید می کند. شایان ذکر است که توسعه ما در صنعت نساجی تا حد زیادی به صنعت ریسندگی وابسته است، چرا که این صنعت مواد خام را برای تولید کنندگان مختلف تامین می کند. بنابراین، زمان آن فرا رسیده تا استراتژی‌های پایداری برای حفظ و موجودیت آینده صنعت نساجی اتخاذ شود. با این حال، به عنوان مثال، هیچ گونه تلاش سازنده و قابل قبولی از سوی صاحبان صنایع و دولت ها برای یافتن منابع انرژی پایدار، سازگار با محیط زیست و مقرون به صرفه مشاهده نمیشود.

چالشهای پایداری در بافندگی:

بهینه سازی فرآیند در بخش عظیمی از صنایع بافندگی با موفقیت اجرا نشده و علاوه بر این، ناکارآمد بودن انواع ماشین آلات بافت قدیمی، منجر به کاهش بهره وری و مصرف انرژی بیشتر می شود. متاسفانه نبود منابع انرژی سازگار با محیط زیست و پایدار، وضعیت این صنایع را به لبه پرتگاه رسانده و به زودی این چالشها از کنترل خارج خواهد شد. همچنین، شرایط کاری ناایمن و دستمزد کارگری نامناسب، از سایر مشکلات غیر قابل انکار هستند.

چالشهای پایداری در بخش رنگرزی، تکمیل و شستشو:

متاسفانه بیشتر خطرات و چالشهای جدی مربوط به بخش رنگرزی و تکمیل میباشد. یکی از مشکلات مهمی که بسیار مورد بحث قرار می گیرد، استفاده بی رویه از منابع آب و تخلیه آب آلوده به رودخانه ها و دیگر مخازن آبی میباشد. فرآیندهای مختلف رنگرزی و تکمیل، مقدار قابل ملاحظه ای آب مصرف می کنند. به عنوان مثال، تقریباً به ازای تولید یک شلوار جین، چیزی در حدود 1800 گالن (6800 لیتر) آب استفاده می شود (Marieclaire)

و این آمار و ارقام منجر به افزایش نگرانی در مورد کمبود منابع آب و اثرات مخرب بر مخازن آب طبیعی گردیده است. اگرچه استفاده از فناوری های نوآورانه جدید، بهینه‌سازی فرآیند و استفاده از مواد زیست تخریب‌پذیر (bio-degradable substances) میتواند این اثرات مخرب را کاهش دهد، ولی متاسفانه عموما صاحبان این صنعت رغبتی به پذیرش این مسئله و استفاده از این راهکارها در صنایع خود ندارند.

از سوی دیگر دستورالعمل ها و مقررات دولتی در مورد تصفیه خانه ها نیز معمولا به درستی رعایت نمی شود. در نتیجه این شرایط، نه تنها به محیط زیست آسیب وارد میشود، بلکه هزینه های تولید افزایش یافته و در کنار آن، کیفیت محصولات نیز دچار افت میشود. برای درک بهتر، در ادامه جدولی ارائه شده است که خطر آلودگی یا اثرات مخرب زیست محیطی ناشی از ذرات شیمیایی مختلف مورد استفاده در رنگرزی را توضیح میدهد.

تصویر 3: مخازن آب در مجاورت صنایع رنگرزی توسط مواد شیمیایی خطرناک آلوده می شوند (منبع تصویر: EcoWatch )

نوع آلودگی مرتبط با فرآیندهای رنگ آمیزی مختلف:

الیاف	نوع رنگ	نوع آلودگی (1 تا 5) *
پنبه	مستقیم	نوع 1- نمک نوع 3- رنگ تثبیت نشده (5 تا 30 درصد) نوع 5- نمکهای مس و فیکسه کاتیونیک
پنبه	راکتیو	نوع 1- نمک و قلیا نوع 3- رنگ تثبیت نشده (10 تا 40 درصد)
پنبه	خمی	نوع 1- قلیا و مواد اکسید کننده نوع 2- مواد کاهنده
پنبه	گوگردی	نوع 1- قلیا و مواد اکسید کننده نوع 2- مواد کاهنده نوع 3- رنگ تثبیت نشده (20 تا 40 درصد)
پشم	کروم	نوع 2- اسیدهای ارگانیک نوع 5- نمک فلزات سنگین
پشم	متال کمپلکس	نوع 2- اسیدهای ارگانیک
پشم	اسیدی	نوع 2- اسیدهای ارگانیک نوع 3- رنگ تثبیت نشده (5 تا 20 درصد)
پلی استر	دیسپرس	نوع 2- مواد کاهنده و اسیدهای ارگانیک نوع 5- مواد حامل

* دسته بندی آلاینده ها:

نوع 1- آلاینده های معدنی نسبتا بی ضرر

نوع 2 – به راحتی زیست تخریب پذیر، نیاز بیولوژیکی به اکسیژن متوسط تا بالا (BOD) biological oxygen demand

نوع 3 – رنگ ها و پلیمرها که به سختی تجزیه می شوند

نوع 4 – تجزیه زیستی دشوار، BOD متوسط

نوع 5 – عدم پاسخدهی به پالایش بیولوژیک معمول، BOD ناچیز

(J. R. EASTON)

تصویر 4: چگونه مواد شیمیایی مختلف در صنایع رنگرزی، تعادل اکولوژیک را برهم می زند (منبع تصویر: دانشگاه Bath)

رنگرزی با رنگهای آزو در دماهای پایین ممکن است به شکسته شدن ساختار رنگ و تولید مواد خطرناک و سرطان زایی از قبیل آمینهای آروماتیک منجر شود. (Poratelli) همچنین فاضلاب تولید شده در فرآیند رنگرزی و تکمیل، حاوی موردنت بوده که آن هم یک ماده مضر محسوب میشود. (Waterman Australia)

مسائل نگران کننده دیگری نیز در این بخش وجود دارد که به طور مستقیم، پایداری این صنعت را تهدید می کند. آگاه نبودن از آینده این صنعت، باعث گردیده که صاحبان صنایع توجه کمی به استراتژی و فناوری های نوآوری داشته و به کسب سودهای کوتاه مدت علاقه مند باشند که در نهایت میتواند کسب و کار آنها را آسیب پذیر کند. همچنین بحران گاز و کمبود سایر منابع انرژی، در تولید بخار لازم برای کلیه صنایع فرآوری مرطوب، مانعی جدی محسوب میشود.

بسته بندی:

متاسفانه صنعتگران معمولا این بخش را نادیده می گیرند. صنعت بسته بندی مسئولیت حمل و نقل پوشاک و مواد نساجی، حمل دریایی، انبارداری، ذخیره سازی عمده و تحویل به مصرف کننده را برعهده داشته ومعمولا سازگار با محیط زیست نمیباشد. تقریباً تمام مواد بسته بندی حاوی مواد مضری از قبیل پلاستیک بوده که زیست تخریب پذیر (biodegradable) نبوده و تاثیر منفی مستقیم بر محیط زیست دارند. استفاده از مواد زیست تخریب پذیر پایدار نظیر جوت، پنبه، کنف، کتان و کاغذ می تواند آثار مخرب زیست محیطی مربوط به صنایع بسته بندی را کاهش دهد.

ردپای کربن (Carbon footprint) :

ردپای کربن اصطلاح مهمی است که با گرمایش جهانی به طور مستقیم در ارتباط است. انتشار دی اکسید کربن پس از صنعتی شدن جهان به میزان قابل ملاحظه ای افزایش یافته است. صنعت رنگرزی و تکمیل منسوجات نیز نقش مستقیمی در افزایش ردپای کربن دارد. تحقیقات نشان داده است که در طول پروسه مورد نیاز برای تولید 1 تن پارچه تخت بافت پنبه ای رنگرزی شده، به طور متوسط 7505 کیلوگرم دی اکسید کربن به اتمسفر آزاد میشود. (htt4)

صنعت رنگرزی و تکمیل نساجی در سطح جهانی مسئول 3 درصد از مجموع انتشار دی اکسید کربن بوده و پیش‌بینی می‌شود که این میزان تا سال 2050 به 10 درصد افزایش یابد.

تصویر 5: ردپای کربن، نگران کننده ترین موضوع زیست محیطی حال حاضر

نتیجه گیری:

اگرچه برخی از تصمیم‌گیرندگان صنعت در تلاش هستند تا استراتژی‌ها و فرآیندهای پایدار را در حوزه کاری خود پیاده‌سازی کنند، اما انجام این مسئله به دلیل وجود پیچیدگی های متعدد به راحتی امکان پذیر نیست.

زنجیره تامین پیچیده و طولانی تولیدات نساجی، چالش‌های بیشتری را در تامین مواد خام پایدار ایجاد می‌کند. فقدان سرمایه گذاری قابل ملاحظه و نداشتن استراتژی بازاریابی مناسب برای معرفی محصولات متفاوت به بازار مصرف، یکی دیگر از چالشها در مسیر پایداری است. با وجود تهدیداتی مانند هزینه های بالای تولید، کمبود امکانات فنی و محدودیت در حمایتهای دولتی، به نظر میرسد زمان آن فرا رسیده است که به سمت برنامه های جامع و یکپارچه در مسیر پایداری قدم گذاشت.

اما باید در نظر داشت که دلیل اصلی شنیده شدن صحبتهای بسیار درخصوص پایداری در صنعت نساجی، به این جهت است که در حال حاضر برندهای مطرح و خوش نام جهانی، بیش از پیش بر تولید پایدار، منبع یابی جدید و اقتصاد دایره ای (circular economy) تاکید دارند. به عبارت بهتر، میتوان گفن که برای باقی ماندن به عنوان یک تامین کننده ماندگار و تاثیرگذاردر بازار نساجی جهان، تولید پایدار اجتناب ناپذیر است.

منابع:

d. https://link.springer.com/article/10.1007/s11367-024-02323-9.
Environment, Directorate-General for. n.d. “EU Strategy for Sustainable and Circular Textiles.” European Commisson .
EASTON, DyStar, UK. n.d. “Key sustainability issues in textile dyeing.”
Kane, C D. n.d. “Environmental and health hazard in the spinning industry.” Indian journal of fibre and textile research.
d. Marieclaire. https://www.marieclaire.com/fashion/a27046417/denim-water/.
Poratelli, Francesca. n.d. “Cikis.” https://www.cikis.studio/en/article/fabric-dyeing-processes-and-their- impact-on-the-environment.
Quested, Tony. 2024. “Business Weekly.” https://www.businessweekly.co.uk/posts/cambridge-firm- sparks-textile-industry-revolution-with-to-dye-for-technology.
Samanta, K. K., Pandit, P., Samanta, P., & Basak, S. (2019). 2019. “Water consumption in textile processing and sustainable approaches for its conservation. Water in Textiles and Fashion.” Science Direct.
d. “Waterman Australia.” https://watermanaustralia.com/sustainable-plans-policies-for-textile- industry/.